مدیریت و برنامه ریزی کلاس های چند پایه- حشمت الله مرتضوی زاده

کلاس های چند سنی

باید کلاس های چند پایه را از کلاس های چند سنی متمایز کرد.مفهوم کلاس درس چند سنی یک ایده جدیدو یا یک تغییر انقلابی در نظام آموزشی امروز نیست .در واقع ،کلاس درس چند سنی یکی از اولین اشکال

آموزش رسمی است و از زمان معرفی آموزش و پرورش چند پایه یکی از روش های آموزشی ایالت متحده بوده است(کینسی^[1] ، 1:2001).

در کلاس های چند سنی دانش آموزان سنین مختلف در یک پایه حضور دارند و معلم هم زمان به همه آن ها آموزش می دهد ،طرفداران این کلاس ها معتقدند که این روش پیشرفته تر از تدریس تک پایه و چند پایه است(انجمن مدیران آمریکا ، 1990).

در ایران آموزش به صورت غیر رسمی ، با کلاس های چند سنی ،در خانه و بعد در مکتب خانه ها شروع شد به گونه ای که در مکتب خانه ها محدودیت سنی وجود نداشت و شاگرد چهار ساله با شاگرد چهارده ساله زانو به زانوی یک دیگر روی حصیر می نشستند (فخرایی ، 1353)و به تحصیل می پرداختند.

امروزه آموزش چند سنی در ایران هم وجود دارد . برای مثال آموزش های ضمن خدمت کارکنان به خصوص در آموزش و پرورش ،معلم با شاگرد قدیمی خود که اکنون همکار او محسوب می شود یا در دانشگاه ها استاد و دانشجو به صورت فراگیر در یک دوره مشترک شرکت می کنند . هم چنین آموزشیاران نهضت سواد آموزی و کلاس های زبان های خارجی که در موسسات خصوصی تشکیل می شوند را می توان نمونه هایی از کلاس های چند سنی نام برد.

آموزش چند پایه قرآنی

گرچه آموزش چند پایه قرآنی^[2] به مدت ها قبل بر میگردد ولی هنوز هم در بسیاری از جوامع در آفریقا و آسیا در کمال تعجب وجود دارد . برای مثال بسیاری از بچه های مراکشی به این نوع مدارس می رفتند. علاوه بر آن ، این آموزش ها امروزه جنبه های مثبت توسعه جامعه را به شکل افزایش درصد مربیان زن در بر می گیرد. طبق گزارش های یونیسف حدود نیمی از بچه های سنگال در مدارس قرآنی شرکت می کردند(بویل^[3] ، 2004).

در شمال نیجریه آموزش قرانی در حال رقابت با مدارس عمومی است . مدارس چند پایه قرآنی در بسیاری از جوامع به دلیل پیوستگی های اخلاقی ، هزینه کم و کاربردهای فرهنگی ترجیح داده می شوند . برای مثال در مصر از مدت ها قبل این نوع آموزش جزو لاینفک ساختارهای اجتماعی روستا و آداب و رسوم قدیمی روستایی را تشکیل می داد (ریزک^[4] ،2001) .

با توجه به ریشه های فرهنگی و اجتماعی مصر ،آموزش قرآنی بیش تر از آموزش رسمی با شرایط انسان سازگار بود . این نوع آموزش چند پایه ای از ارزشیابی های غیر رسمی استفاده می کردند و به سرعت شخصی دانش آموز بستگی داشت . بعضی از والدین در تونس ،هند و ترکیه بچه های خود را به مدارس به سبک غربی می فرستادند که به عقیده خودشان بچه ها

را برای فرصتهای شغلی بهتر در این دوره آماده می کرد . از طرف دیگر در آفریقا مخالف این مدارس به سبک غربی بودند بلکه مدارس قرآنی را به عنوان مرکزی برای حفظ فرهنگ ، سنت ها  و هویت های خودشان در برابر انحرافات استعماری و تشدید غرب زدگی می دانستند . امروزه این مدارس از برنامه های درسی توسعه یافته تری استفاده می کنند که شاخه های مختلف دانش را پوشش می دهد . نمونه هایی از این مدارس را می توان در موریتانی ، مالی و کامرون مشاهده کرد (کامل ،2010).

تاریخچه کلاس های چند پایه

اتفاق نظر گسترده ای در رابطه با تاریخ ظهور مدارس چند پایه وجود دارد ، سوابق تاریخی نشان می دهد که آموزش و پرورش سنتی در سراسر جهان اساسا چند پایه بوده است (کامل ، 2012 ). تدریس چند پایه یک رویکرد جدید برای تدریس نیست و در بسیاری از نظام های آموزشی در سراسر جهان یافت می شود (کمبرینک^[5] ،2011 ). تدریس در قرون وسطی با توجه به توانایی های فردی نه سن و پایه برگزار می شود (همیلتون^[6] ، 1998 ).

کلاس های چند پایه بخش قابل توجهی از تحصیل در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه را تشکیل می دهد . در واقع تعداد دانش آموزان در کلاس های چند پایه در حال افزایش است.

در کشورهای در حال توسعه ، افزایش کلاس های چند پایه در نتیجه تلاش برای میزان افزایش دسترسی به آموزش ابتدایی به خصوص برای دختران با تاسیس مدارس نزدیک به جوامع روستایی است (توماس وشاو^[7] ،1992).

بنابر این تدریس در کلاس های چند پایه ، برای هیچ یک از کشورها پدیده ی تازه ای نیست . تعداد زیادی از معلمان سراسر دنیا در کلاس های چند پایه تدریس می کنند ، زیرا تدریس چند پایه در اکثر نظام های آموزشی دنیا رواج دارد و شمار کلاس های چند پایه در حال افزایش است (ماسن و استیمسن^[8] ،1996).تا زمانی که روستا به عنوان جایگاه ست وجود دارد ،ادامه می یابد (ککلو^[9] ،2000). در گشورهای پیشرفته ،کلاس های چند پایه نقش به سزایی در آموزش مناطق روستایی دارند (لیتل ،2001،وینمن^[10] ،1995). این کلاس ها در قسمت هایی از آسیا و هم چنین در آفریقا ، مخصوصا در مناطق دور افتاده ی روستایی رواج دارد ، دفتر همکاری علمی بین المللی ، آموزش های اولیه ویژه کلاس های چند پایه را در مقیاس وسیعی گسترش داد (یونسکو ،2001).

در پرو در سال (1998) هفتاد و هشت درصد کلاس های ابتدایی ، چند پایه بودند هارگیوز ^[11]،2001). در سال (1994)هشتاد و چهار درصد مدارس ابتدایی هند چند پایه بودند (گابتا وبلا ^[12]،1996). در سال (1984) بیست و شش درصد از مدارس زامبیا ،مدارس چند پایه بودند .

طبق مطالعه برنامه ی نوآوری آموزشی آسیا –اقیانوسیه در سال 2003 حدود 40 درصد کلاس های مرزهای شمالی استرالیا ، 20 درصد مدارس فرانسه ، 35 درصد از مدارس سوئد 30 درصد از مدارس و چند پایه بودند (اوچاک^[13] ،2005) .

تدریس چند پایه در آفریقای جنوبی هم در دوره ابتدایی و هم دبیرستان اجرا شد . اما بیشتر موارد در مقطع ابتدایی بود . در آفریقای جنوبی مانند بسیاری از کشور های دیگر مدارس چند پایه بیشتر در مناطق روستایی یافت می شود (برون ، 2010 ) . در بورکینافاسو در سال (2000)36 درصد از مدارس و 20 درصد از کلاس های ابتدایی چند پایه بودند . در لائوس در سال (2003) حدود 4/64 درصد از همه مدارس ابتدایی کلاس های چند پایه بودند . همچنین در موریتانی در سال (2002)39/3 درصد دانش آموزان در کلاس چند پایه بودند که 82 درصد از آن ها در مناطق روستایی حضور داشتند (لیتل ، 2006 ).

در سال های (2001) و (2002) حدود 1434 کلاس چند پایه در ترکیه وجود داشت که شامل 53 درصد از کل مدارس ابتدایی را تشکیل می داد . آمار (2004) و (2005) نشان می دهد که کلاس های چند پایه در هریک از 81 استان ترکیه وجود دارد (وزارت آموزش و پرورش ترکیه ، 2005 ) .

در برخی از کشور ها ، به ویژه کشورهای اسلامی ، چندین قرن از این روش آموزشی در مدرسه های مذهبی استفاده می شود . در کشورهایی مثل چین و نپال ،پیش از اجباری شدن آموزش ابتدایی و نیز در کشورهایی که تحت سلطه استعمار قرار داشتند ، تدریس در کلاس های چند پایه از قدمت یک صد ساله برخوردار است . آمار این کلاس ها در کشور ما در سال تحصیلی (93-92) در حدود 51247 کلاس بوده است .

صدیق (1342) قدمت آموزش چند پایه را در ایران در محدوده سال های (250) تا (256) هجری _شمسی می داند . او به مکتب به عنوان یکی از موسسات تربیتی قدیم اشاره کرده و می نویسد مکتب موسسه ای بود که برای تعلیم قرآن و آموختن سواد به وجود آمد و کلاس ها عموما به صورت چند پایه و چند سنی برگزار می شد . توجه به دانش و آموزش از دوره های باستان در ایران زمین وجود داشت . به عبارت دیگر مکتب خانه ، مکانی بود که در آن کودکان به یادگیری درس و سواد می نشستند و زن یا مردی به نام ملاباچی» و ملا مکتب دار» در قبال دریافت اجرت ماهانه ای ، کودکان را سرپرستی نموده و به آنان سواد می آموختند .

پس از ورود اسلام و توصیه دین آسمانی بر وم علم اندوزی ،بر خلاف این که آموزش در سطح پایین ، متصدی حکومتی و پشتوانه ای مالی نداشت ، اما علاقه مسلمانان در این امر آنان را به تشکیل واحد های کوچک و پراکنده آموزشی در قالب مکتب خانه با هزینه شخصی واداشت . گاهی دانش آموزان هم سن و سال در مکتب خانه حاضر می شدند و گاهی هم بزرگسالان در سنین مختلف در کلاس ملای مکتب می نشستند و به تحصیل می پرداختند .

پیدا کردن اطلاعت در مورد آموزش چند پایه  بسیار سخت است و اغلب اطلاعات به روز نیست و در بسیاری از کشورها اطلاعات ، درباره آموزش چند پایه به صورت منظم جمع آوری نمی شود (لیتل،2006). بدین ترتیب تحقیقات در زمینه آموزش چند پایه تقریبا پراکنده انجام شده ، برخی از آن ها ماهیت داستانی یا کیفیت پایینی دارند . ابهام در تعاریف مختلف تدریس چند پایه ، مشکل را پیچیده تر کرده است . با این حال می توان  مطالعات متعددی را یافت که بررسی دقیقی را متناسب با کیفیت شان ارایه دادند (وینمن ،1997) .

یافته های این مطالعات بینش جالبی نسبت به زندگی در کلاس های درس چند پایه و نیاز ها و آرزوهای معلمان چند پایه ارائه دادند . بیشتر مطالعات بر پیامدهای شناختی و غیر شناختی کودکان در کلاس های چند پایه ، در مقایسه با همتایان خود در کلاس های تک پایه متمرکز شده اند . برخی از مطالعات نیز اطلاعاتی در مورد شیوه های تدریس معلمان چند پایه ارایه داده اند .

وینمن (1995) بررسی جامعی از تحقیق بر روی آموزش چند پایه در طیف گسترده ای از کشورها انجام داد . وی پس از بررسی و تجزیه و تحلیل گزارش کرد که هیچ تفاوتی در پیامد های شناختی و غیر شناختی بین شرایط کلاس های چند پایه و تک پایه وجود ندارد . با توجه به درک عمومی که آموزش چند پایه سخت تر از آموزش تک پایه است ، این یافته ها ممکن است تعجب آور به نظر برسد . برخی از شواهد نشان می دهد که هر چند کیفیت تدریس در کلاس چند پایه می تواند بالا باشد اما شیوه های تدریس در کلاس های چند پایه اغلب به دور از شرایط ایده آل هستند (مولرین ^[14]،2007).

برای استفاده مناسب از زمانی که دراختیار دارید اقدامات زیر را انجام دهید:

1-دانش آموزان را گروه بندی کنید و وظایف افراد را مشخص نمایید.

2-از تکنیک های متفاوت ارزش یابی توصیفی نظیر: خودسنجی، همسال سنجی و ارزش یابی گروهی استفاده کنید.

3- از دانش آموزان و والدین و سایر افراد جامعه محلی به عنوان معلم یار کمک بگیرید.

4-طرح درس سالانه و روزانه طراحی کنید.

5-به صورت شفاهی و کتبی بازخورد مناسب بدهید.

6-از اولیای دانش آموزان دعوت کنید تا متناسب با موضوع درس، تجارب خود را در کلاس ارائه نمایند.

7-از روش ها و راهبردهای متنوع استفاده کنید و دانش آموزان را فعال کنید.

کمبود اطلاعات و تجارب معلمان چندپایه

با توجه به اینکه معلمان نقش تعیین کننده ای در آسان کردن کل فرایند یاددهی- یادگیری دارند، عدم آموزش آنها و یا آماده سازی برای موقعیت های چندپایه یکی دیگر از چالش های کلاسهای چندپایه است (کامل،2010). یونسکو(2007) چالش هایی که مانع توسعه آموزش و پرورش چندپایه میشوند را ناکافی بودن معلمان آموزش دیده، کمبود مواد آموزشی، فقدان یک برنامه درسی انعطاف پذیر، ناکافی بودن امکانات مدرسه و فقدان انگیزه در معلمان معرفی میکند. در کشور ایران معلمانی که برای تدریس در کلاس های چندپایه به کار گرفته می شوند، اغلب سربازمعلم، خرید خدمتی، حق التدریس و فارغ التحصیلان مراکز تربیت معلم هستند که سال های اولیه ی خدمت خود را تجربه می کنند.

تحقیقات نشان داده است که تدریس در کلاس های چندپایه پرزحمت و طاقت فرسا است و بیشتر معلمان برای تدریس کلاس های تک پایه آموزش دیده اند، آنها فاقد دانش و توانایی های کافی برای اداره موثر کلاس های چندپایه هستند( نواب و رحیم بیگ،2010). بنابراین این کلاس ها برای معلمان بی تجربه و آموزش ندیده مناسب نیست( میلر،1991). نبود حمایت و پشتیبانی مدیران مناطق و معلمان راهنما سبب می شود که در این وضعیت، معلم شتاب زده و سردرگم شود، اعتماد به نفس و انگیزه ی خود را از دست دهد و در بدترین وضعیت ممکن، آموزشی با کمترین کیفیت ارائه دهد.

مسئولیت های زیاد معلم چندپایه

مدیر آموزگار نقش ها و مسئولیت های چندگانه ی پرورشی، آموزشی، خدماتی، دفتری، اداری، عمرانی، مدیریت و رهبری را بر عهده دارد. انجام این نقش ها زمان زیادی را هدر می دهد و باعث خستگی و سردرگمی او می شود و در نتیجه، اثربخشی کار در مدرسه و کلاس درس کاهش پیدا می کند. با این حال چگونه می تواند به طور همزمان این نقش ها را ایفا کند؟ براساس مصاحبه و بحث و گفتگو با معلمان با تجربه، راه های زیر جهت انجام این مسئولیت ها پیشنهاد می شود، هنگام استراحت، زنگ ورزش و درساعت درس هایی که نیاز کمتری به نظارت مستقیم دارند این اعمال را انجام دهد. همچنین میتواند نامه های اداری را به خانه ببرد و آن ها را در دفتر رسید نامه ها ثبت کند و پاسخ آنها را آماده کند. زمان مشخصی برای پاسخ به ارباب رجوع و اولیای دانش آموزان وجود ندارد اما میتوان در جلسات انجمن اولیا و حتی به صورت حضوری به تک تک والدین اعلام کند که در چه روزهایی و در چه ساعاتی جهت بررسی امور مربوط به فرزندان خود به مدرسه بیایند. می توان به آنها اعلام کرد که در ساعات پایان وقت اداری صبح و بعدازظهر به مدرسه بیایند. زیرا در ساعات آخر، معلم درسهایی را در برنامه قرار می دهد که نیاز کمتری به نظارت مستفیم دارند، اگر در غیر از این ساعات، والدین در مدرسه حضور پیدا کردند، می توان کلاس را به یکی از دانش آموزان ارشد و توانمند سپرد و خود به گونه ای به ارباب رجوع پاسخ داد که زمان زیادی تلف نشود و در فرایند فعالیت های یاددهی- یادگیری مشکلی ایجاد نشود. گاهی یکی از دانش آموزان پایه های بالاتر را که در محور تدریس نیستند در دفتر مدرسه نگه دارید و از او بخواهید تا هنگام مراجعه ی والدین او را هدایت کند تا زنگ کلاس تمام شود، معلم در پایان کلاس می تواند به او پاسخ دهد.

غیبت مکرر معلم و دانش آموزان

برخی از دانش آموزان بدون اطلاع از والدین خود و برخی دیگر با هماهنگی آنان جهت انجام کارهای مربوط به کشاورزی، دامپروری و. به طور مکرر غیبت می کنند. پس در برنامه های آموزشی مدرسه اخلال ایجاد می شود و معلم مجبور می شود، بخشی از وقت خود را جهت آموزش دروس عقب مانده ی این دانش آموزان اختصاص دهد. گاهی هم معلم به دلیل شرکت در دوره های آموزشی، مشکلات خانوادگی، دوری راه، رسیدگی به امور اداری مدرسه و. در کلاس درس حضور پیدا نمیکند.

استفاده ازشیوه ی آزمایش و خطا

شاید در بسیاری از شغل ها، آزمایش و خطا، برای یادگیری و تجربه کردن مسائل، همراه با خطرات و زیان های غیرقابل جبران نباشد، اما در تعلیم و تربیت، هر آزمایش و خطایی همراه با زیان های جبران ناپذیری خواهد بود، این امر در واحدهای کوچک آموزشی، به خصوص کلاس های چندپایه، اهمیت زیادی دارد، زیرا اغلب این مدارس در مناطق دورافتاده هستند. معلمان این کلاس ها آموزش خاصی ندیده اند بنابراین مجبور می شوند از شیوه ی آزمایش و خطا استفاده کنند.

ضعف دانش و اطلاعات دانش آموزان

اغلب دانش آموزان روستایی در کلاس های چندپایه، به دلیل محدودیت و نداشتن تنوع در محیط زندگی، عدم دسترسی به فناوری های نوین از جمله اینترنت، عدم دسترسی به کتابخانه، مجلات، رومه ها، دوزبانه بودن، بی سوادی یا کم سوادی والدین، کم توجهی به آنان به سبب زیاد بودن جمعیت خانواده، حضور آنها در صحنه های کار و تلاش در روستا، دانش . اطلاعات زمینه ای لازم را کسب نمی کنند. این دانش آموزان گنجینه ی لغات محدودی دارند و به همین دلیل برای درک مطالب و بیان اندیشه و احساسات خود با مشکلات بسیاری مواجه می شوند.

پیچیدگی در کلاس های چندپایه

مدیریت کلاس درس چندپایه، به سبب ترکیب سنی و جنسی مختلف دانش آموزان، مشکل تر از مدیریت در کلاس های عادی است. برخورداری دانش آموزان از توانایی ها و استعدادهای گوناگون و رویدادها و فعالیت های متنوعی که در یک جلسه از کلاس درس با سرعت قابل توجهی اتفاق می افتد، برنامه ریزی تدریس، مدیریت کلاس درس و ارزش یابی در کلاس های چندپایه را پیچیده تر می کند( کوکسکان،2011). مدیر آموزگاران و معلمان این کلاس ها با توجه به تجربه های خود، وضعیت محیطی و عاطفی کلاس درس، شناخت فراگیران و بهره گیری از مطالعات خود، از شیوه های خاصی برای اداره کلاس درس، استفاده می کنند که بسیاری از این روش ها متناسب با شرایط کلاس های چندپایه نیستند.

سازماندهی کلاس های چندپایه

سازمان دهی کلاس درس شامل جنبه هایی مانند آرایش فیزیکی نشستن، تنظیم موقعیت کار دانش آموزان، فضای کافی در کلاس درس برای انجام فعالیت ها، کتابخانه های موجود در کلاس درس و دو یا چند تخته است. همه ی این جنبه ها برای همراهی کردن و تدریس پایه های مختلف در یک کلاس درس مهم است. سازمان دهی کلاسهای چندپایه به مراتب حساس تر از سازمان دهی کلاس های عادی است. به طوری که توانایی معلمان جهت برنامه ریزی و سازمان دهی کلاس های چندپایه مهم ترین عامل موفقیت آن ها است( باندی1980). به همین دلیل معلم کلاس درس چندپایه، باید فعالیت های دانش آموزان، چگونگی آرایش کلاس( شیوه ی نشستن آنها). کف اتاق، نحوه ی استفاده از تابلو و حتی دیوارهای کلاس را سازمان دهی کند. بدین صورت بخشی از وقت کلاس را به انجام این کارها هدر می دهد و اگر با تهیه طرح درس به سازمان- دهی و مدیریت یادگیری درکلاس درس اقدام کند با مشکلات کمتری روبه رو خواهد شد.

نامناسب بودن ترکیب سنی و جنسی مختلف و دروس متفاوت

به دلیل وجود پایه های مختلف در یک کلاس، دانش آموزان دختر و پسر در این کلاس ها حضور دارند و دوره های مختلف رشد جسمی و ذهنی متفاوتی را با نیازهای متفاوت می گذرانند که این تفاوت ها مشکلات متعددی را به دنبال دارد. گاهی عدم سازگاری دختران و پسران با هم دیگر، دعوا و مشاجره بین آنها را به دنبال دارد. این مشکل به اطلاع خانواده ها می رسد و آنها معلم را مسبب این مشکل می دانند. در برخی از کلاس ها وجود یک دانش آموز دختر در یک پایه و چند دانش آموز پسر در پایه های دیگر و برعکس، سبب می شود تا کار معلم سخت تر شود